Przygotowania kościelne do obchodów Tysiąclecia Chrztu Polski w 1966 r. trwały także poza granicami kraju, w łączności z Episkopatem Polski i prymasem kard. Stefanem Wyszyńskim na czele. Skupiały się one w powstałym w 1948 r Centralnym Ośrodku Duszpasterstwa Emigracyjnego i Polonijnego przy kościele polskim pw. św. Stanisława B.M. w Rzymie. Przewodniczył mu abp Józef Gawlina, rektor kościoła polskiego, mianowany przez papieża Piusa XII w 1949 r. Protektorem Emigracji Polskiej. Już w 1954 r. abp Gawlina rozpoczął edycję rocznika pt. ”Sacrum Poloniae Millenium”, poświęconego historii i kulturze Polski (ukazało się 13 t.). W 1961 r. powołał Centralny Komitet Obchodu Tysiąclecia Chrztu Polski. Rok później prawie we wszystkich krajach skupiających większe zbiorowiska polskiej emigracji powstały Komitety Tysiąclecia Chrztu Polski w łączności z Centralnym Komitetem w Rzymie. Komitety powoływali rektorzy Polskich Misji Katolickich oraz proboszczowie konkretnych parafii polskich. Do prac włączyli się zarówno działacze katoliccy jak i zarządy niektórych organizacji społecznych. Świadomość wspólnego z daleką Ojczyzną przeżywania przygotowań i samego Jubileuszowego Roku Obchodów Tysiąclecia Polski Chrześcijańskiej zintegrowała Polaków na wychodźstwie. Pogłębiły je jeszcze wspólne pielgrzymki do pobliskich sanktuariów, odnawianie w parafiach Jasnogórskich Ślubów Narodu Polskiego (ich treść ułożył prymas Wyszyński podczas internowania przez tzw. władzę ludową w klasztorze w Komańczy), czy akademie, prelekcje, pokazy nawiązujące do polskiej tradycji i kultury.
Rzym jako stolica chrześcijaństwa stał się szczególnym miejscem obchodów Tysiąclecia Chrztu Polski. Wewnętrzne, rzymskie obchody milenijne rozpoczęły się w dzień św. Sylwestra (31 grudnia) 1965 r. w kościele polskim św. Stanisława uroczystą Mszą św., odprawioną przez abpa wrocławskiego ks. Bolesława Kominka. Zaś sama inauguracja Roku Milenijnego miała miejsce 13 stycznia 1966 r. w audytorium Pałacu im. Piusa XII (Palazzo Pio), w pobliżu Bazyliki św. Piotra na Watykanie. W uroczystej akademii uczestniczył papież Paweł VI, kardynałowie, biskupi, korpus dyplomatyczny, delegacja rządu włoskiego, ponad dwa tysiące Polaków - przedstawicieli najważniejszych partii politycznych i stowarzyszeń działających na wychodźstwie oraz kilku biskupów z Polski, którzy jeszcze nie powrócili do kraju z zakończonego Soboru Watykańskiego II (8 grudnia 1965 r.). Zabrakło jednak oficjalnej delegacji z Polski z prymasem Stefanem Wyszyńskim na czele, gdyż władze komunistyczne odmówiły mu wydania paszportu. W jego imieniu przemawiał bp Władysław Rubin, który po śmierci abpa J. Gawliny w 1964 r. został delegatem prymasa Polski ds. duszpasterstwa emigracji. Główną częścią akademii był referat wygłoszony – na prośbę kard. Wyszyńskiego - przez prof. Oskara Haleckiego, wybitnego mediewistę, znawcę dziejów Polski, od 1939 r. przebywającego na emigracji w USA. Profesor Halecki, nestor polskich historyków, człowiek głębokiej wiary, działacz katolicki w II Rzeczypospolitej, a później na emigracji był rzecznikiem roli Polski jako „przedmurza chrześcijaństwa”. W swoim wykładzie pt. „Tysiąclecie Polski katolickiej” przedstawił chrześcijańską wizję historii Polski, podkreślając także działalność Bożej Opatrzności nad naszym krajem, a na końcu wezwał do nadziei i ufności w Bogurodzicę, Królową Polski. Po jego wystąpieniu Ojciec Święty Paweł VI udzielił błogosławieństwa obecnym w sali i całemu Narodowi Polskiemu mówiąc: „Oby ziściły się życzenia, którym tu dano wyraz. Niech to błogosławieństwo nasze idzie w wielkie dzieje tego narodu chrześcijańskiego, niech zstąpi na głowę Polaków kardynała Wyszyńskiego, którego uważamy za obecnego duchowo pośród nas” (Biuletyn Centralnego Komitetu Obchodu Tysiąclecia Chrztu Polski, Rzym 1966, nr 8).
Tymczasem do komunistycznych władz Polski szybko dotarły wieści o inauguracji polskich obchodów milenijnych w Rzymie, a zwłaszcza o wystąpieniu „wroga Polski Ludowej” prof. O. Haleckiego. Do partyjno-rządowej kampanii nienawiści do polskiej hierarchii kościelnej (pretekstem był list biskupów polskich do biskupów niemieckich przed Milenium) dołączono nagonkę na „reakcyjnego historyka”. Proklamowano konkurencyjne obchody „Tysiąclecia Państwa Polskiego”. Nasilono represje wobec Kościoła i wiernych. W tej antykościelnej i antyreligijnej atmosferze psychozy propagandy komunistycznej Kościół w Polsce dalej przygotowywał się do uroczystości milenijnych. Centralne obchody religijne Milenium w Polsce odbyły się 3 maja w święto NMP Królowej Polski na Jasnej Górze. Miał w nich uczestniczyć papież Paweł VI. Jednak władze komunistyczne nie zgodziły się na jego przyjazd. Na sumie pontyfikalnej, wobec pustego fotela papieskiego, funkcję legata papieskiego pełnił prymas Polski kard. Stefan Wyszyński. Zaś Ojciec Święty nie mogąc uczestniczyć w uroczystościach na Jasnej Górze w tym samym dniu, tj. 3 maja odprawił Mszę św. dziękczynną za Tysiąclecie Chrztu Polski w kaplicy polskiej ku czci Matki Bożej Częstochowskiej w podziemiach Bazyliki św. Piotra na Watykanie.
Kilka dni później, 12 maja w bazylice Matki Bożej Większej (Santa Maria Maggiore) w Rzymie rozpoczęły się centralne obchody Milenium Chrztu Polski dla Polonii z całego świata. Do 15 maja odbywały się one na terenie Rzymu [13 maja – dzień poświęcony kapłanom, spotkanie w Domu Pokoju (Domus Pacis); 14 maja – dzień poświęcony młodzieży, uroczystości w kościele św. Andrzeja na Kwirynale (S. Andrea al Quirinale) oraz widowisko folklorystyczne w hali sportowej (Palazzetto dello Sport); 15 maja - Msza św. pontyfikalna pod przewodnictwem Ojca Świętego Pawła VI w Bazylice św. Piotra na Watykanie]. Zakończenie centralnych obchodów Milenium Chrztu Polski dla Polonii z całego świata miało miejsce 16 maja na Polskim Cmentarzu Wojennym na Monte Cassino, gdzie spoczywa ok 1070 żołnierzy Rzeczypospolitej wszystkich jej wyznań: katolików, grekokatolików, prawosławnych, protestantów, Żydów i muzułmanów, w większości wyprowadzonych przez gen. Władysława Andersa z "nieludzkiej ziemi" - z sowieckich łagrów, więzień i miejsc zesłania.
Poniżej prezentujemy wybór fotografii z głównych kościelnych uroczystości milenijnych na terenie Rzymu. Pochodzą one z zespołu archiwalnego „Zbiór materiałów archiwalnych dotyczących Milenium” (sygn. 9) i przechowywane są w Papieskim Instytucie Studiów Kościelnych (PISK) w Rzymie. Do niektórych grup rzeczowych fotografii archiwalnych dołączono zdjęcia przedstawiające miejsca uroczystości milenijnych 50 lat później oraz kartkę pocztową z prywatnych zbiorów ks. dr. H. Fokcińskiego
Niniejszym pragniemy złożyć serdeczne podziękowania ks. dr. Hieronimowi Fokcińskiemu, rektorowi Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych w Rzymie, za - jak zwykle - dużą życzliwość a tym razem za możliwość prezentacji zatrzymanych w kadrze unikalnych świadectw Sacrum Poloniae Millennium na terenie Rzymu.
Opracowanie i zdjęcia: dr Lidia Potykanowicz-Suda
Przygotowanie techniczne: Łukasz Franiek, Paweł Tarełko