Ku niepodległości

Naród, który traci pamięć przestaje być Narodem –
- staje się jedynie zbiorem ludzi,
czasowo zajmujących dane terytorium.
Józef Piłsudski

Pod koniec XIX w. i tuż przed wybuchem I wojny światowej w Prusach Zachodnich działało wiele polskich organizacji o różnym charakterze: towarzystw ludowych, społecznych, rzemieślniczych, przemysłowych, kulturalno-oświatowych, w tym liczne o profilu katolickim. Głównym ich celem było pielęgnowanie obyczajów narodowych, języka polskiego, rozwijanie oświaty zawodowej, wzajemna pomoc i solidarność, obrona własnego stanu posiadania czy popieranie polskich dążeń narodowych. Wszystkie te poczynania miały służyć zachowaniu odrębności narodowej Polaków i zabezpieczyć ich przed wynaradawiającą polityką państwa niemieckiego, aby w sprzyjających okolicznościach mogli rozpocząć walkę o niepodległość i restaurację własnego państwa.

Takie okoliczności nastąpiły w okresie I wojny światowej (1914-1918). W Prusach Zachodnich po początkowym zawieszeniu działalności przez większość polskich organizacji i stowarzyszeń narodowych pod koniec 1915 r. nastąpiła reaktywacja ich aktywności. Jednak wyraźne ożywienie polskiego ruchu narodowego miało miejsce w końcowych miesiącach wojny. Wiązało się to z coraz bardziej realną perspektywą włączenia Prus Zachodnich (lub ich części) do mającego wkrótce powstać niepodległego państwa polskiego. Bowiem 5 listopada 1916 r. nastąpił długo oczekiwany przełom w sprawie polskiej. Wówczas to cesarze Niemiec i Austrii wydali proklamację zawierającą obietnicę powstania Królestwa Polskiego (tzw. Akt 5 Listopada) na ziemiach odebranych Rosji. Zapowiedź częściowego odzyskania niepodległości nie satysfakcjonowała Polaków. Swoje nadzieje zaczęli więc wiązać z państwami Ententy (m.in. Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch, od 1917 r. USA), które coraz częściej postulowały przyznanie Polsce rzeczywistej niepodległości. Szczególne znaczenie miał program pokojowy, który przedstawił 8 stycznia 1918 r. w orędziu do Kongresu prezydent USA Woodrow Wilson. W punkcie 13 postulował, po zakończeniu działań wojennych, utworzenie niepodległego państwa polskiego z dostępem do morza na terenach zamieszkałych w większości przez ludność polską – jako jeden z warunków zawarcia trwałego pokoju.

11 listopada 1918 r. w wagonie kolejowym w lasku w Compiègne podpisany został rozejm kończący „wielką wojnę”. Polacy przystąpili więc do rozbrajania okupantów i tworzenia niezależnych instytucji państwowych. 11 listopada nie przyniósł jednak jeszcze społeczeństwu polskiemu Prus Zachodnich niepodległości. Na przyłączenie do odrodzonej Polski części tych ziem musiano ostatecznie czekać do 1920 r., o czym w kolejnych wystawach.

Opracowanie: dr Lidia Potykanowicz-Suda
Skany: Monika Szczepańska
Przygotowanie techniczne: Łukasz Franiek, Paweł Tarełko

Wykaz polskich stowarzyszeń w powiecie puckim, 1913 r. APG, 9/2689, s. 612-613.

Pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Kościerzynie do Policji w Kościerzynie informujące o powołaniu do władz Towarzystwa wymienionych w nim osób, 29 stycznia 1914 r. APG, 506/1391, s. 8.

Mapa polityczna Europy po 1914 r. APG, 1126/394.

„Pieśń o Polskiej krainie” z okresu I wojny światowej. APG, 10/10158, s. 450.

Pismo nadprezydenta prowincji Prusy Zachodnie do Rejencji w Gdańsku z prośbą o zgłaszanie wyjątkowych przypadków działań propolskich, szczególnie aktywności stowarzyszeń, Gdańsk, 24 grudnia 1915 r. APG, 9/2689, s. 645.

Przegląd prasy polskiej zebrany przez Główną Komendę Policji Królewskiej w Poznaniu, lipiec 1916 r. APG 10/10236.

Proklamacja władz niemieckich i austro-węgierskich zawierająca obietnicę powstania Królestwa Polskiego, Warszawa, 5 listopada 1916 r. APG 10/10228, s. 49.

Opracowanie statystyczne na temat ludności niemieckiej i polskiej w prowincji Prusy Zachodnie, Berlin 1916. APG, 10/10158.

Artykuł z „Gazety Grudziądzkiej” dotyczący stanowiska państw europejskich w sprawie Polski, 28 kwietnia 1917 r. APG, 10/10228, s. 74.

Ogłoszenia prasowe w polskojęzycznym periodyku „Gazeta Gdańska”, 14 lipca 1917 r., s. 277. APG, 7/1413, s. 277.

Wykaz uczniów ze Szkoły Podstawowej na Nowym Mieście w Tczewie przygotowujących się do I Komunii Św. w języku polskim, 15 listopada 1917 r. APG, 525,2/190, s. 140.

Pismo Landratury w Człuchowie do prezydenta Rejencji w Kwidzynie informujące, że nie posiada danych o kolportowaniu polskich kartek pocztowych, 4 stycznia 1918 r. APG, 10/10158, s. 377.

Informacja na temat katolickiego duchownego, zamieszkałego w Gdyni, podejrzewanego o agitację propolską, Sopot, 15 stycznia 1918 r. APG, 9/2690, s. 26.

Informacja dyrekcji poczty w Gdańsku do nadprezydenta prowincji Prusy Zachodnie o ilości gazet polskich kolportowanych za jej pośrednictwem w latach 1915-1917, 5 lutego 1918 r. APG, 7/1413, s. 290.

Notka informacyjna z „Gazety Gdańskiej” o bezpłatnej nauce języka polskiego dla dzieci na terenie Gdańska, 2 marca 1918 r. APG, 14/6953, s. 3.

Raport Landratury w Chojnicach do prezydenta Rejencji w Kwidzynie w sprawie nastrojów wśród ludności polskiej, 3 października 1918 r. APG, 10/10158, s. 434

Pismo władz miejskich Gniewu do prezydenta Rejencji w Kwidzynie informujące o przeniesieniu pięciu nieruchomości miejskich z własności niemieckiej na polską, 17 października 1918 r. APG, 10/10232, s. 88.

Pismo Policji w Toruniu do prezydenta Rejencji w Kwidzynie informujące o powstaniu polskiego stowarzyszenia pod nazwą „Zjednoczone Czytelnie Ludowe w Toruniu”, 31 października 1918 r. APG, 10/10225, s. 321.

Powrót do listy galerii