Polscy więźniowie obozu koncentracyjnego Stutthof na wyspie Møn /Dania/ 1945 r.
„Barka Breslau. Na której przypłynęliśmy do Monu jednej z wysp Duńskich 5.maja 1945 r.
Dnia 25.IV. 1945 r. zostaliśmy ewakuowani z Stutthofu koleją do ujścia Wisły, gdzie przeleżeliśmy jedną dobę. Następnej nocy władowano nas na kutry i przewieziono na półwysep Hel, gdzie pozostaliśmy cały dzień. Wieczorem 27.IV po raz drugi załadowano nas na większe barki, około 1000 ludzi i tak przez 3 noce i 3 dni włóczono nas jak i dotychczas bez żywności i wody, po 3 dniach najechaliśmy na mieliznę.
Z barki, którą płynęliśmy każdej nocy wyrzucano 7–9 trupów. Następnie przewieziono nas na Rugję, gdzie pozostaliśmy do 3 maja. Z Rugji na tej barce dopłynęliśmy do Danji 5.V.1945 r.” [pisownia oryginalna: RP].
Notatka Czesława Rudzińskiego na odwrocie zdjęcia z barką „Breslau” zawiera podstawową informację o jednym z mało znanych, tragicznych epizodów z ostatnich dni II wojny światowej, tzw. „Rejsie Śmierci”, tj. przymusowej ewakuacji ok. 4400 wycieńczonych, wyniszczonych więźniów KL Stutthof 25-28.04.1945 r. na 5 rzecznych barkach towarowych z Mikoszewa i Helu, w rejon zachodnich portów bałtyckich Niemiec oraz (wbrew intencjom Niemców) na duńską wyspę Møn; „Rejs Śmierci” przeżyło około połowy więźniów.
„Rejs” (wcześniej „Marsz”) to przykład decyzji równie zbrodniczej, co bezsensownej, także z punktu widzenia przeciętnego Niemca. W ostatnim okresie II wojny światowej, w toku szybkiej ofensywy sowieckiej, braku środków transportu, żywności (dla wojska, jak i dla uciekającej z Prus Wschodnich ludności cywilnej), zaangażowano ogromne środki, do ewakuacji lądowej 30 tys. więźniów (zimą) i morskiej 4,4 tys. (wiosną).
Ewakuacja morska Stutthof rozpoczęła się dniach 25-28 kwietnia 1945 r., przewiezieniem więźniów do ujścia Wisły w Mikoszewie (wówczas Nickelswalde), następnie kutrami na Hel i dalej na rzecznych barkach towarowych „Vaterland”, „Wolfgang”, „Ruth”, „barka z numerem taktycznym”, „barka kwarantannowa”.
Do Sassnitz na Rugii 29 kwietnia dotarły „Vaterland”, „Wolfgang” i „barka z numerem taktycznym”. Ta ostatnia, nocą 29/30 kwietnia, osiadła na mieliźnie przy wysepce Greifswalder Oie, a więźniowie ponownie znaleźli się na Rugii. „B. kwarantannowa” 3 maja minęła Zatokę Lubecką (po ataku samolotu RAF uciekło z niej część eskorty), kończąc rejs następnego dnia na plaży, w pobliżu Eckenförde w Zatoce Kilońskiej. Barka „Ruth” 4 maja dotarła do Flensburga przy granicy duńskiej, skąd 10 maja uwolnieni więźniowie (z 1060 rejs przeżyło 700) udali się statkiem na leczenie i rekonwalescencję do Szwecji.
Najtragiczniejszy okazał się los więźniów z barek „Vaterland”, „Volfgang”, które wieczorem 2 maja, stanęły przy statkach „Thielbeck”, „Cap Arcona”, „Athen” w Zatoce Lubeckiej. Nocą z 2 na 3 maja więźniowie próbując ucieczki, przerwali cumy i zepchnęli barki na pobliską plażę, gdzie jednak doścignęli ich SS-mani, mordując ok. 200 osób. Pozostałych pognano do Neustadt, w celu załadowania na statek „Athen”
(który skierowano do portu w tym celu), gdzie dotarli po południu 3 maja akurat w momencie, gdy samoloty RAF zbombardowały pozostałe jednostki w zatoce. Dzięki tej nieudanej próbie ucieczki, Niemcy nie zdążyli umieścić więźniów na „Athen” przed atakiem RAF, a konieczność wpłynięcia po uciekinierów spowodowała, iż statek w trakcie nalotu, stał przy nabrzeżu, a liczba ofiar tragedii w Zatoce Lubeckiej nie przekroczyła 9 tys. osób (nawet więcej, gdyby na „Athen” zdążyli wejść więźniowie z barek „Wolfgang” i „Vaterland”) .
Atak RAF mógł być podyktowany obawą, że Niemcy mogliby spróbować przerzucić dodatkowe siły do Norwegii w celu kontynuacji oporu, lub by uniemożliwić ewentualną ucieczkę hitlerowskich dygnitarzy (nasuwa się pytanie, dlaczego do RAF szykującego nalot nie dotarła informacja, że na statkach przebywali więźniowie a nie niemieccy żołnierze czy funkcjonariusze). W przeddzień ataku, przeprowadzonego na szerszym odcinku wybrzeża od Kilonii, po Wismar, Brytyjczycy ostrzegli nim drogą radiową, żądając by do południa 3 maja wszystkie niemieckie jednostki wpłynęły do najbliższych portów i wywiesiły białe flagi.
„W Zatoce Lubeckiej miała miejsce największa zbrodnia wojenna na morzu w czasie II wojny światowej, za którą ponoszą odpowiedzialność decydenci Rzeszy Niemieckiej. W wyniku ich działania dzień 3 maja 1945, zamiast oczekiwanego wyzwolenia, przyniósł 7 tysiącom więźniów śmierć w płomieniach lub wodzie ”(Elżbieta Grot, Ewakacja).
Więźniowie z „barki z numerem taktycznym” przebywali na Rugii do 3 maja, kiedy na barce „Breslau” wypłynęli „w nieznane” (obawiając się próby zatopienia, wymusili obecność części eskorty na pokładzie).
W trakcie żeglugi przy sztormowej pogodzie, istniało zagrożenie zatonięcia barki, stąd konwojenci byli zmuszeni zmienić kurs, zawijając 5 maja 1945 r. do Klintholm na wyspie Møn. Dzień wcześniej w Danii skapitulowały wojska niemieckie, a Duńczycy przejmując władzę uniemożliwili SS-manom dalszy rejs przejmując barkę z 345 więźniami (262 mężczyzn, 83 kobiety), w tym ponad 190 Polaków.
Oswobodzeni, więźniowie, stopniowo przenosili się do kwater na lądzie – w pierwszym rzędzie chorzy. Podstawową sprawą, było zapewnienie posiłku, opieki zdrowotnej (problemem stała się epidemia tyfusu) higieny i zaopatrzenie w ubrania. Dla wszystkich nastał czas rekonwalescencji i przemyśleń – co dalej ? Żołnierze AK, osoby z Kresów (utraconych na rzecz Rosji Sowieckiej) mieli dylemat: płynąć do „Polski Lubelskiej”, czy pozostać na emigracji. Do kraju największa grupa wróciła na przełomie 1945/1946 r. .
W Danii pozostali m.in. Piotr Mierzejewski, Zygmunt Szatkowski, Alojzy Rudolf, Kazimierz Salewicz oraz Krystyna Masalska i Zofia Chyleńska.
W dotychczasowej kwerendzie ustalono, iż na niespełna 193 polskich więźniów, którzy dopłynęli na Møn, w spisach PUR, jako wracających do Polski znajduje się 132 osoby. Znane jest 10 osób, które zmarły krótko po wyzwoleniu w 1945 r. oraz 7 które pozostały na emigracji. W dalszym ciągu brak informacji o ponad 50 pozostałych. Część spisów z akt PUR zawiera lakoniczne dane (nazwiska i imiona), co również uniemożliwia stwierdzenie, czy osoby w nich występujące mogły należeć do ocalonych na Møn.
W grupie więźniów było co najmniej 19 osób uczestniczących przed osadzeniem w KL Stutthof w konspiracji antyniemieckiej (Armia Krajowa, czy Gryf Pomorski). Na Pomorzu działali Kazimierz Badziąg, Melchior Balcerowicz, Stefania Miotk, Zygmunt Szatkowski (oraz najbliższa rodzina Jadwigi Prekop zd. Guz). Z AK w Polsce centralnej lub wschodniej związani byli – Władysław Bonder (Bunder), Antoni Galiński,
Antoni Kawełek, Leon Kubera, Henryk Kuczyński, Czesław Rudziński (młodszy brat – Stefan był dowódcą jednego oddziałów AK na północnym Mazowszu), Cecylia Zadrożna i Kazimierz Zadrożny, ponadto przeszkoleni w podchorążówce AK w Warszawie – Ryszard Włostowski i Zbigniew Wojnarowicz.
W Powstaniu Warszawskim uczestniczyli – Jerzy Andruszkiewicz, Anna Dalecka, Czesław Drzewiński, Aleksander Postek, Alojzy Rudolf.
Informacje dodatkowe
Wystawa jest uzupełnieniem artykułu: Historia II wojny światowej w pamięci rodzinnej – rejs śmierci 25 IV – 5 V 1945 roku
[w:] Historia – Archiwa – Gdańsk, red. R. Kubicki, A. Przywuska, Gdańsk 2014, s. 171-186.
Materiały ze zbioru pracownika Archiwum – Rafała Potrzebowskiego, po jego dziadku, więźniu KL Stutthof Czesławie Rudzińskim.
Autor najważniejsze informacje zaczerpnął z prac Elżbiety Grot z Muzeum Stutthof: Rejs Śmierci. Ewakuacja morska więźniów KL Stutthof w 1945 r. Gdańsk 1993 oraz Ewakuacja morska więźniów KL Stutthof przez Rugię do Danii w 1945 r,. Sztutowo 2015, zob. https://stutthof.org/node/814
Na „Athen”, „Thilbek”, „Cap Arcona” znajdowało się ok. 9,4 tys. więźniów (ok. 5 tys., na „Cap Arkona”) plus ok. 900 na barkach „Wolfgang” i „Vaterland” (tylu z ok. 2 tys. płynących od Helu przeżyło); E.Grot, Rejs, s. 46-76. Biorąc pod uwagę, że docelowym punktem ewakuacji miała być Zatoka Lubecka, zapewne w planach było umieszczenie na tych statkach więźniów z wszystkich barek.
Akta więźniów ocalonych na Møn powracających w 1945-1946 do Polski: Państwowy Urząd Repatriacyjny, w zasobie Archiwum Państwowego Gdańsku.
Grupa główna – 98 osób. Obóz byłych więźniów obozu koncentracyjnego Stutthof. Obóz Polski w Hoje Møn. Lista zaakceptowanych do powrotu do Polski, sygn. 1167/250, s.356–359, 371 (rejs z 29 XII 1945 r., statek „Prince Christian”,). Pozostałe odnalezione dotychczas w aktach APG, PUR osoby: s. 337-341, 344, 347, 349, 355 (14 osób, rejs 1 I 1946 r., statek „Melchior”), s. 421, 429-430 (3 os., rejs z 19 XII 1945 r., statek „Prince Christian”), s. 274-275 (7 os., rejs 18 I 1946 r., statek „Melchior”), s. 292-293 (3 os., rejs 11 I 1946 r., statek „Melchior”), s. 157,161,173 (4 os., rejs 20 IV1946 r., statek „Melchior”), oraz o sygn. 1167/279, s. 102 (jedna osoba, rejs 20 V 1950 r.).
OPIS dokumentacji Czesława Rudzińskiego.
Fotografie
Najwcześniejsze z maja 1945 r. (krótko po przybyciu do Danii) ostatnie z grudnia 1945 r. Jedno ze zdjęć przedstawiające bramę byłego obozu Stutthof z 1946 r. Zdjęcie to otrzymał Cz. Rudziński z nie zachowanym do dziś listem od jednego ze współwięźniów.
Pamiętnik
Pamiętnik, z wpisami 52 osób, współtowarzyszy z obozu i „Rejsu Śmierci” z grudnia 1945 (dla kilku wpisów nie udało się odczytać nazwisk).
Korespondencja
Zachowały 3 listy z 1946 r.: od Władysława Karpa (już z Polski), od Henryka Siwanowicza (z sanatorium Skodsborg, k. Kopenhagi z Danii; z treści listu wynika iż planował on powrót do kraju) oraz od Piotra Mierzejewskiego, który pozostał na emigracji. Także jedno z prezentowanych w niniejszej wystawie zdjęć
– brama byłego już obozu Stutthof, Cz. Rudziński otrzymał z nie zachowanym do dziś listem od byłego współwięźnia.
Album
Album z widokówkami z Danii.
Mapa
Mapa wyspy Møn – w skali 1:150,000.
---------
BIBLIOGRAFIA – ważniejsze lub ciekawsze publikacje
---------
Publikacje książkowe
1) Grot E., Rejs Śmierci. Ewakuacja morska więźniów KL Stutthof w 1945 r., Gdańsk 1993
2) Grot E., Ewakuacja morska więźniów KL Stutthof przez Rugię do Danii w 1945 r., Gdańsk 2015
3) Iwaszkiewicz J., Gniazdo łabędzi – Szkice z Danii, Warszawa 1964
4) Jacobs B., Pool E., Tragedia na morzu. Tajna misja RAF-u, Warszawa 2005
5) Olszewski E., Emigracja polska w Danii 1893-1993, Warszawa-Lublin 1993
6) Suchowiak B., Neuengamme, Warszawa 1979
--
Prasa – i inne informacje /wydarzenia/ dostępne w Internecie
1) T. Chudzyński, Kamienna tablica w Mikoszewie przypomina o Rejsie Śmierci, 16.05.2015, Dz. Bałtycki http://www.dziennikbaltycki.pl/ARTYKUL/3862995,POMORZE-KAMIENNA-TABLICA-W-MIKOSZEWIE-PRZYPOMINA-O-REJSIE-SMIERCI,ID,T.HTML
2) Wieczorek patriotyczny z udziałem więźniów KL Stutthof w Gimnazjum w Mikoszewie 9.05.2015 http://www.zulawyimierzeja24.pl/aktualnosci/6326,wieczorek-patriotyczny-z-udzialem-wiezniow-z-kl-st
3) J. Roszkowski Zagłada na transatlantyku, „Przegląd” 44/2005 http://www.tygodnikprzeglad.pl/zaglada-na-transatlantyku/
--
Filmy telewizyjne – dostępne obecnie na You Tube (TVRegionalna24.PL
1) Wywiad z Piotrem Łubieńskim więźniem KL Stutthof z 09.05.2015 r. (uczestnik „Rejsu Śmierci”, wyzwolony w Neustadt k. Lubeki) https://www.youtube.com/watch?v=XPL684tiZKg
--
Strony internetowe
1) Straty.PL Baza gromadząca na podstawie różnych źródeł (urzędy, muzea, archiwa, relacje świadków) informacje o osobach obywatelach polskich, którzy podlegali represjom (tych co przeżyli, i tych co ponieśli śmierć) w okresie okupacji niemieckiej. Autorowi udało się tu odnaleźć dane znacznej większości osób, które dopłynęły do Møn. http://www.straty.pl/
2) Muzeum Stutthof w Sztutowie, ewidencja więźniów http://stutthof.org/node/500
3) Muzeum Powstania Warszawskiego http://www.1944.pl/
– Biogramy uczestników Powstania (5 osób, spośród ocalonych na Møn)
– Archiwum Historii Mówionej ,
Anna Dalecka (Dalecka-Liszka)
http://www.1944.pl/archiwum-historii-mowionej.html
Zofia Kuczyńska (z domu Włostowska, siostra Ryszarda Włostowskiego)
https://www.1944.pl/archiwum-historii-mowionej/zofia-kuczynska,2680.html
Strona duńska – artykuł umieszczony w Internecie ostatnich dniach, m.in. na podstawie materiałów (w tym zdjęć – kilka jak Cz.Rudzińskiego) ocalonego na Møn Piotra Mierzejewskiego, który pozostał na emigracji w Danii, ok. 1946 r. zawarł związek małżeński z Marią Szybanów, harcerką, działaczką polonijną. https://www.tveast.dk/artikel/mens-danskerne-fejrede-befrielsen-drev-raedslerne-i-land-paa-moen
Wykaz polskich więźniów obozu koncentracyjnego Stutthof, którzy 5 maja 1945 r. na barce „Breslau” dopłynęli na wyspę Møn w Danii.
Andruszkiewicz Jerzy, Augustyn Leon, Badziag Kazimierz, Balcerowicz Melchior, Balicka Irena, Banaszkiewicz Władysława, Bartczak Zbigniew, Bednarski Stanisław, Bielawski Włodzimierz, Błaszkowski Leon, Bonna Franciszka, Borkowski Feliks, Borkowski Stefan, Brzozowski Józef, Bonder Władysław (Bunder, Bąder), Chmielak Stefan, Choińska Janina, Choroś Franciszka, Choroś Maria, Chyczewski Kazimierz, Chyleńska Zofia, Daga Elżbieta, Dalecka Anna, Dejewski Czesław, Dembnicki Władysław, Deptuła Jan, Drożdżeński Aleksander, Drygas Bolesław, Drzewiński Czesław, Duł Władysław, Dymek Stefan, Florysiak Kazimierz, Gajger Stanisława, Galiński Antoni, Gałązka Henryk, Gasikowski Bronisław, Golk Antoni (nazwisko ?, vide Pamiętnik), Gostomski Franciszek, Górczak Julian, Groll Jan, Gruchot Władysława, Grzybek Franciszek, Gurbisz Alfred, Handwerkier Jerzy (? Julian), Hertel Czesław, Hytkeper Jerzy, Jackowski Stanisław, Jarosławski Wacław, Józków Paweł, Kacprzak Stanisław (Kasprzak), Kacprzak Władysław, Kalinowski Franciszek, Kamiński Zdzisław, Karp Władysław, Kawałek Antoni, Klawikowska Anna, Klewinowska Anna, Kocięcki Czesław, Koczuba vel Pietrzykowski Józef, Kołakowski Eugeniusz, Konopka Stanisława (Konopczyna), Korcz Helena, Kowalczyk Czesław, Krawczyński Roman, Krembel Marcin (Krąbel, Kroubel), Krępicz – vide Ruszkowska, Krupiński Zygmunt, Krysiak Bronisław, Kubera Leon, Kubiak Witold, Kuch Marian, Kuczyński Henryk, Kułakowski Wacław, Kurczyński Leonard, Kurzynowski Kazimierz, Kutniak Michał, Leski Kazimierz, Lewandowski Artur, Lipiński Jan, Lisiecka Pelagia, Ludwiczak Zygmunt, Łońska Jadwiga, Łońska Marta, Łoziński Jerzy, Maciusz Konstanty (Matiusz), Majewska Henryka, Majewska Władysława, Majewski Mieczysław, Makowska Gertruda, Małecki Tadeusz, Mańkowska Maria, Marchlewicz Franciszka, Markiewicz Celina, Michalkiewicz Tomasz, Michalski Stanisław, Michalski Bolesław, Mierzejewski Piotr (Nierzjewski), Miotk Stefania, Mirolewicz Zofia, Morawski Marian, Moroz Mikołaj, Mosalska Krystyna (Masalska), Neudanczyn Maria (Niendaczyn), Nieszczerzewski Piotr, Nowak Józefa (Nowakówna), Ocipka Stefan (Ociepka), Olesiński Wacław, Orłowski Stanisław, Paczko Henryk, Palesa Jadwiga, Paliwoda Józef, Parowińska Natalia, Piasecki Antoni, Piusiński Leonrad, Pinkus Józef, Pobłocki Jan, Podkowski Tadeusz, Polkowski Aleksander, Polmańska Maria, Porębski Stanisław, Postek Aleksander, Prekop Jadwiga, Profecki Stanisław, Przybylski Czesław, Pytlak Tadeusz, Raszeja Franciszka, Rechno Bronisław, Redzińska Weronika, Repliński Czesław, Rosenbaum Zdzisław, Rudolf Alojzy, Rudziński Czesław, Rulich Witosław, Ruszkowska Anna (właść. Krępicz), Ruszkowska Zofia (właść. Krępicz), Ruszkowska Regina, Salewicz Kazimierz, Siemanowicz Henryk, Siemiętkowski Józef, Sienicz Jan, Sikorski Józef, Sitko Michał, Siwanowicz Henryk, Skalski Jan, Skrzypczak Jerzy, Skubik Ferdynand, Sochacki Franciszek, Spuś Tadeusz, Stanuszkiewicz Stanisław, Staszewski Wacław, Staufer Maria (Starifer), Stawiński Tadeusz, Stoltman Stefan, Stopko Józef, Swierczek Stefania, Szatkowski Zygmunt, Szczygłowska Klara, Szwejkowski Kazimierz, Szymański Czesław, Szymczak Józef, Śmigel Mary, Świątkowski Józef, Taraszkiewicz Jan, Trawacki Stefan (Tarwacki), Treder Franciszek, Trzciński Stanisław, Tuszkowska Marta, Tuszkowski Bronisław, Tyburski Ignacy, Tyburski Stanisław, Tyczyńska Weronika, Wacławek Władysław, Wasilewski Bolesław, Więcławski Stanisław, Wisiński Antoni, Wiśniewski Alojzy, Włostowski Ryszard, Wojciechowski Leon, Wojnarowicz Zbigniew, Wołkowski Józef, Wołyniec Sergiusz (Seweryn ?), Wyrzykowski Eugeniusz, Wyrzykowski Witold, Wysocki Franciszek, Zadrożna Cecylia (Celina), Zadrożny Kazimierz, Zainek Maria (Zaiczek ?), Zarzyński Stefan, Zawadzki Henryk, Zieliński Lucjan, Ziembicki Wacław.
W przygotowaniu publikacja „Wykaz polskich więźniów ewakuowanych w 1945 roku przymusowo drogą morską z obozu koncentracyjnego Stutthof na wyspę Møn”, z próbą przedstawienia
podstawowych danych tych osób.
Opracowanie, skany: Rafał Potrzebowski
Przygotowanie techniczne: Łukasz Franiek